Иммундық жүйенің құрылымы

Иммундық жүйенің орталық мүшелері

Сүйек кемігі мен тимус (айырша без) – иммундық жүйенің орталық мүшелері болып табылады. Сүйек кемігі – қан жасушаларының, соның ішінде иммундық жасушалардың түзілуі мен жетілуін қамтамасыз ететін негізгі мүше. Мұнда әртүрлі лейкоциттердің бастамасы болатын дің жасушалары түзіледі. Тимус Т-лимфоциттердің дамуына шешуші рөл атқарады. Бұл жерде олар жетіліп, бөгде антигендерді тануды «үйренеді». Қызықты факт: тимус бала кезден жасөспірімдік шаққа дейін ең белсенді жұмыс істейді, содан кейін оның көлемі біртіндеп кішірейеді.

Иммундық жүйенің шеткері мүшелері

Шеткері иммундық мүшелерге көкбауыр мен лимфа түйіндері жатады. Көкбауыр қанды сүзгіден өткізіп, ескі немесе зақымдалған қан жасушаларын және патогендерді жояды. Сонымен қатар, ол тромбоциттердің қоры ретінде қызмет етеді және лимфоциттердің белсендірілу орны болып табылады. Лимфа түйіндері бүкіл денеде орналасқан және лимфаны сүзгіден өткізіп, патогендерді ұстап, жоюға көмектеседі. Сондай-ақ, олар антигенді таныстырушы жасушалар мен лимфоциттердің әрекеттесетін орны болып табылады, бұл иммундық жауаптың басталуын қамтамасыз етеді.

Иммундық жүйенің жасушалары

Лейкоциттер немесе ақ қан жасушалары – иммундық жүйенің негізгі жасушалары. Олардың ішінде Т-лимфоциттер мен B-лимфоциттер ерекше рөл атқарады. Т-лимфоциттер жасушалық иммунитетке жауап беріп, жұқтырылған немесе аномалды жасушаларды таниды және жояды. B-лимфоциттер гуморальдық иммунитетке қатысып, белгілі бір антигендерге қарсы антиденелер түзеді.

Иммундық жүйенің ақуыздары

Антиденелер немесе иммуноглобулиндер – иммундық жүйенің негізгі ақуыздары. Олар B-лимфоциттер арқылы өндіріледі және антигендермен ерекше байланысып, оларды бейтараптандырады немесе иммундық жүйенің басқа бөліктеріне жоюға белгі қояды. Антиденелердің бес негізгі класы бар: IgA, IgD, IgE, IgG және IgM – олардың әрқайсысы иммундық қорғаныстың ерекше функцияларын орындайды.

Бұл күрделі және өзара байланысты құрылым иммундық жүйеге кең ауқымды патогендерден ағзаны тиімді қорғауға және жалпы денсаулықты сақтауға мүмкіндік береді.

Иммундық жүйе қалай жұмыс істейді?

Физикалық бөгеттер: қорғаныстың бірінші желісі

Ағзаның алғашқы қорғаныс желісі – физикалық бөгеттер, мысалы, тері мен шырышты қабықтар. Олар патогендердің ағзаға енуіне жол бермейді.

• Тері механикалық тосқауыл ретінде қызмет етеді және бактериялардың өсуін тежейтін антибактериалды қасиеттері бар тер бездерінің секрецияларымен жабылған. Мысалы, тер мен тері майында бактериялардың көбеюін тежейтін заттар бар.
• Шырышты қабықтар сыртқы ортамен байланыста болатын мүшелерді (тыныс алу жолдары, асқазан-ішек жолдары, несеп-жыныс жүйесі) қаптайды. Олар шырыш бөледі, бұл патогендерді ұстап, қозғалысын шектейді.
• Физиологиялық процестер, мысалы, жөтел, түшкіру немесе көз жасы бөлінуі, патогендерді механикалық түрде ағзадан шығарады.
• Химиялық бөгеттер, мысалы, асқазандағы тұз қышқылы немесе көз жасы мен сілекейдегі лизоцим, микроорганизмдерді жояды.

Бұл бөгеттер бейспецификалық болып табылады – олар кез келген сыртқы қауіптерден ағзаны қорғап, патогендердің түрін ажыратпайды.

Туа біткен иммунитет: жылдам бейспецификалық қорғаныс

Егер патоген физикалық бөгеттерді айналып өтсе, туа біткен иммунитет іске қосылады. Бұл – ағзаны қорғаудың ежелгі механизмі, ол патоген енгеннен кейін бірнеше минут немесе сағат ішінде жылдам әрекет етеді.

• Фагоциттер, мысалы, макрофагтар мен нейтрофилдер, патогендерді қармап, қорытып жояды.
• Табиғи киллерлер (NK-жасушалар) жұқтырылған немесе ісікке бейім жасушаларды жояды.
• Комплемент жүйесі – қан құрамындағы ақуыздар тобы, олар патогендер анықталған кезде белсендіріледі. Бұл жүйе микробтардың мембранасын бұзып, қабыну процесін күшейтеді.
• Цитокиндер – иммундық жасушаларды инфекция ошағына тартатын және қабыну процесін реттейтін химиялық сигналдар.

Туа біткен иммунитетте «жады» жоқ, сондықтан ол бір патогенмен қайта кездескенде дәл сондай реакция береді.

Бейімделген иммунитет: спецификалық және ұзақ мерзімді қорғаныс

Егер туа біткен иммунитет қауіпке төтеп бере алмаса, іске бейімделген (немесе жүре пайда болған) иммунитет қосылады. Бұл – күрделірек қорғаныс жүйесі, ол белгілі бір патогенмен алғаш рет кездескеннен кейін ғана дамиды.

• T-лимфоциттер жасушалық иммунитетте негізгі рөл атқарады. T-хелперлер басқа иммундық жасушалардың жұмысын үйлестіреді, ал T-киллерлер жұқтырылған жасушаларды жояды.
• B-лимфоциттер гуморальдық иммунитетке қатысады. Олар антиденелер түзеді – бұл патогендердің бетінде орналасқан антигендермен байланысатын ақуыздар. Антиденелер патогендерді бейтараптандырады немесе оларды жою үшін басқа иммундық жасушаларға белгі қояды.
• Иммунологиялық жады – бейімделген иммунитеттің маңызды ерекшелігі. Инфекция жойылғаннан кейін кейбір T- және B-жасушалары жады жасушаларына айналады. Егер ағза сол патогенмен қайта кездессе, олар жылдам және қуатты иммундық жауап береді.

Бейімделген иммунитет бірнеше күн ішінде дамиды, бірақ жоғары спецификалық және ұзақ мерзімді қорғаныс қамтамасыз етеді.

Туа біткен және бейімделген иммунитеттің өзара әрекеттесуі

Туа біткен және бейімделген иммунитеттің жұмысы тығыз байланысты. Туа біткен иммунитет бейімделген жауап үшін «негіз дайындайды»: ол қауіпті таниды, қабыну процесін бастайды, антигендерді (бөгде заттарды) таныстыру арқылы бейімделген иммунитеттің жасушаларына ақпарат береді. Бұл өзара әрекеттесу ағзаның қорғаныс жүйесін барлық деңгейде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Иммундық жүйе – сыртқы қауіптерден көпдеңгейлі қорғаныс механизмі. Ол физикалық бөгеттерден басталып, туа біткен иммунитеттің жылдам бейспецификалық жауабымен жалғасады және бейімделген иммунитеттің жоғары спецификалық реакциясымен аяқталады. Осы кешенді механизмнің арқасында біздің ағзамыз көптеген патогендерге төтеп беріп, денсаулықты қолайсыз жағдайларда да сақтай алады.